Marcus Porcius Catō den ældre, 234–149 f.Kr.
Ophavsmanden til sætningen praeterea censeo carthaginem delendam esse. Læse mere på Den Store Danske.
Navnet Catō er afledt af catus ‘skarp, intelligent.’
Dē agrī cultūra er skrevet omkring 160 fvt., hvilket vil sige cirka 40 år før de første af Plautus’ komedier. Catos sprog var altså oldlatin. Det vil sige, at udlydsforkortelsen endnu ikke var indtrådt. Længdestregerne i teksten er sat derefter. Jeg er gået ud fra, at langvokaler stadig var lange før udludende -m, og at jambisk forkortelse heller ikke er indtrådt.
Dē agrī cultūrā 2
II. Patēr familiās ubī ad uillām uēnīt, ubī lārem familiārem salutāuīt, fundum eōdem diē, sī potest, circumeāt; sī nōn eōdem diē, at postrīdiē.
II. When the master arrives at the farmstead, after paying his respects to the god of the household, let him go over the whole farm, if possible, on the same day; if not, at least on the next.
postrīdiē (Plaut. også postrīduō), adv. [sammentrukket af posterī diēī] den næste, følgende dag, dagen derpå.
Dē agrī cultūrā 143
CXLIII. Uilicae quae sunt officia, curato faciat. Si eam tibi dederit dominus uxorem, ea esto contentus. Ea te metuat facito. Ne nimium luxuriosa siet. Uicinas aliasque mulieres quam minimum utatur neue domum neue ad sese recipiat. Ad cenam nequo eat neue ambulatrix siet. Rem diuinam ni faciat neue mandet, qui pro ea faciat, iniussu domini aut dominae. Scito dominum pro tota familia rem diuinam facere. Munda siet; uillam conuersam mundeque habeat; focum purum circumuersum cotidie, priusquam cubitum eat, habeat. Kalendis, Idibus, Nonis, festus dies cum erit, coronam in focum indat, per eosdemque dies lari familiari pro copia supplicet. Cibum tibi et familiae curet uti coctum habeat. Gallinas multas et oua uti habeat.
[Resten af teksten behøver vi ikke læse:]
Pira arida, sorba, ficos, uuas passas, sorba in sapa et pira et uuas in doliis et mala strutea, uuas in uinaciis et in urceis in terra obrutas et nuces Praenestinas recentes in urceo in terra obrutas habeat. Mala Scantiana in doliis et alia quae condi solent et siluatica, haec omnia quotannis diligenter uti condita habeat. Farinam bonam et far suptile sciat facere.
Kommentar
Uīlicae quae sunt officia, cūrātō faciāt.
See that the housekeeper performs all her duties.
uīlĭcus/uīlica
a) -cus -i, m. ‘en slave el. en frigiven, der havde opsyn med de øvrige slaver på gården’
b) -ca -ae, f. ‘en husholderske’
← uīlla f. ‘gård, landsted’ < *uei̯k̑-slah₂-; jf. uīcus og ved. víś- ‘landsby, bosættelse’
cūrō 1. [cura]
1) drager omsorg for, bekymrer mig, bryder mig om, sørger for, varetager
cūrātō futurum imperativ
eām tibī dederit dominus uxōrem, eā estō contentus.
If the master has given her to you as wife, keep yourself only to her.
contentus adj. ‘tilfreds’
← continēre ‘at holde, indeholde, afholde sig fra’
dederit futurum exactum
Ea tē metuāt facitō.
Make her stand in awe of you.
Nē nimium luxuriōsa siēt
Restrain her from extravagance.
nimius adj. ‘alt for meget, stort, osv.’
Uicīnās aliāsque mulierēs quam minimum ūtātur neve domum neve ad sese recipiat.
She must visit the neighbouring and other women very seldom, and not have them either in the house or in her part of it.
vīcīnus adj. med komp. [← vicus]
1) nærliggende
a) vīcīnus -i m. en nabo
b) vīcīna -ae f. en naboerske.
ūtor ‘bruger; omgås’
Ad cēnam nēquō eāt nēve ambulātrīx siēt.
She must not go out to meals, or be a gadabout.
cēna -ae, f. med dim. -ŭla -ae, f. romernes hovedmåltid (sædv. klokken 3, middagsmad, diner, taffel
nē quō ‘ingen steder (hen)’
Rēm dīvīnām nī faciāt nēue mandēt, quī prō eā faciāt, iniussū dominī aut dominae.
She must not engage in religious worship herself or get others to engage in it for her without the orders of the master or the mistress;
dīvīnus [divus] adj. (adv. -e) med komp. og sup. ‘guddommelig, som kommer fra, angår guderne el. en gud’
I. mando 1.
1) overgiver, overlader, betror.
2) giver i ærinde, overdrager at besørge
in-iussū abl. sg. m. ‘uden (ens) befaling’
Scītō dominum prō tōta familiā rēm dīuīnām facere.
let her remember that the master attends to the devotions for the whole household.
sciō 4.
1) ved, har kundskab om
2) får at vide, erfarer
3) forstår, kan, kender, er kyndig i, har lært
Munda siēt; uillām conuersām mundēque habeāt; focum pūrum circumversum cotīdiē, priusquām cubitum eāt, habeāt.
mundus adj. (adv. -ē) ‘ren, net, pæn’
She must be neat herself, and keep the farmstead neat and clean. She must clean and tidy the hearth every night before she goes to bed.
circumuersus, → uerrō, uerrī, uersum ‘at feje’
quŏtīdiē adv. [quot og diēs] hver dag, dagligt
Kālendīs, Idibus, Nōnīs, fēstus diēs cum erit, corōnām in focum indāt, per eōsdemque diēs larī familiārī prō copiā supplicēt.
On the Kalends, Ides, and Nones, and whenever a holy day comes, she must hang a garland over the hearth, and on those days pray to the household gods as opportunity offers.
Călendae (også Kal.) –ārum, f. pl. [calo (?)] den første dag i hver måned,
īdūs -uum, f. pl. (u-st.) den dag, som omtrent deler måneden i to dele, el. den 15. i månederne marts, maj, juli og oktober, den 13. i de øvrige.
Ordet er af ukendt oprindelse, men er attesteret i oskisk, lige præcis i ablativ pluralis: eiduis, eiduis.
Nōnae -ārum f. pl. [nōnus] den niende dag før Idus (denne iberegnet), altså den syvende i månederne marts, maj, juli og oktober, den femte i de øvrige.
in-dō -dĭdī, -dĭtum, 3. ‘kommer, lægger, sætter ind i eller på’
cōpia f. ‘forråd, overskud; lejlighed, omstændighed’
supplĭco 1. ‘bønfalder; især = beder til guderne, holder bede- eller takkefest, ofrer’
Cibum tibī et familiae cūrēt utī coctum habeāt.
She must keep a supply of cooked food on hand for you and the servants.
cĭbus -i, m. ‘spise, føde, næringsmiddel’
Gallinās multās et ōva utī habeāt.
She must keep many hens and have plenty of eggs.
ōvum -ī, n. et æg
Resten læser vi ikke:
Pira arida, sorba, ficos, uvas passas, sorba in sapa et pira et uvas in doliis et mala strutea, uvas in vinaciis et in urceis in terra obrutas et nuces Praenestinas recentes in urceo in terra obrutas habeat..
She must have a large store of dried pears, sorbs, figs, raisins, sorbs in must, preserved pears and grapes and quinces.
Mala Scantiana in doliis et alia quae condi solent et silvatica, haec omnia quotannis diligenter uti condita habeat..
She must also keep preserved grapes in grape-pulp1 and in pots buried in the ground, as well as fresh Praenestine nuts kept in the same way, and Scantian quinces in jars, and other fruits that are usually preserved, as well as wild fruits.
Farinam bonam et far suptile sciat facere..
All these she must store away diligently every year.
.